“Аартык.ру” республика правительствотын хамаандатыгар саҥа кэлбит дьон тылын-өһүн, санаатын билсэр, билиһиннэрэр соруктаах интервью түһүмэхтэрин саҕалыыр.
Максим Викторович Терещенко 2018 сыл кулун тутар 7 күнүгэр Ил Дархан Егор Борисов ыйааҕынан СӨ промышленноска уонна геологияҕа миниистиринэн анаммыта. Правительство састааба уларыйарыгар алтынньы 2 күнүгэр дуоһунаһыгар хаттаан анаммыта.
Терещенко 37 саастаах, кэргэннээх, икки оҕолоох, Нерюнгриттан Дьокуускайга миниистиринэн ананан баран көһөн кэлбит.
-Кэргэммин кытары “Якутугольга” бииргэ үлэлээбиппит, билигин кини оҕо көрөн дьиэтигэр олорор,- диэн кылгастык бэйэтин туһунан билиһиннэрэр.
Аҕалаах ийэтэ 1981 сыллаахха, кини төрөөтүн кытары, Нерюнгрига көһөн кэлбиттэр. Ийэтэ бааҥҥа, аҕата энергетика, коммунальнай хаһаайыстыба эйгэтигэр үлэлээбиттэр. “Иркутскайга төрөөбүтүм эрэ, олорбут, улааппыт, үөрэммит сирим – Нерюнгри”, — диир.
Бииргэ төрөөбүттэрин туһунан улаханнык тэнийэн кэпсээбэт, “предпринимателлэр” эрэ диэн кэмчитик быктарар.
Миниистир 2003 сыллаахха Украина Национальнай техническэй университетын туйгуннук үөрэнэн бүтэрбит. Специальноһын аата – “магистр менеджмента организаций”.
“Оччолорго биһиги дойдуларбыт сыһыннара үчүгэй этэ. Киевтааҕы политех үөрэтэр научнай базатынан Сэбиэскэй сойуус чулуу вузтарын ортотугар киирэрэ. Нерюнгрига үрдүк үөрэх кыһалара бэйэлэрэ кэлэн эксээмэн туталлара. Мин Киевтааҕы уонна Москватааҕы политехха туттарсыбытым. Иккиэннэригэр киирбитим уонна Киевы талбытым”, — диир.
Онтон 2013-2017 сылларга ХИФУга аспирантураҕа үөрэммит. Кандидатскайын көмүскүү илик эбит, кэнэҕэс көмүскүүр санаалаах.
—Максим Викторович, биографияҕыттан көрдөххө, “Якутугольга” — «персоналы дьаһайар дириэктэри солбуйааччы», «персоналы салайар управление начальнига”… диэн сылдьар. Ол, оттон каадыр отдела буоллаҕа. Дьиҥнээх производствоҕа үлэлээбитиҥ дуу?
— Мин техниктан саҕалаабытым. Онтон үрдүк үөрэҕи бүтэрэн баран инженердаабытым, инженер үлэтин арааһын ааспытым. Чох хостуур хампаанньаҕа үлэлээбитим, сырыһыннара институкка эмиэ үлэлээбитим. Хас да үлэҕэ тэҥинэн үлэлиир этим.
-Эйигин “Трутнев киһитэ” дииллэр.
— Мин итини олох өйдөөбөппүн. Мин “блат” диэн өйдөбүлэ суох хампаанньаҕа үлэлээбитим. Салайааччылар үлэм түмүгүн сыаналаан, тургутан көрөн дуоһунаска анаатахтара. Эһиги да билэргит буолуо, куонкуруһу ааһан бу дуоһунаска анаммыппын (“Лидеры России” Россиятааҕы управленецтар куонкурустарыгар финалист буолбутун этэр — аапт.). Биһиги дойдубутугар хас биирдии киһиэхэ үүнэргэ-сайдарга кыах баар дии саныыбын. Быйылгы куонкуруска кыттааччылар саастара улаатыннарыллыбыта, салайар үлэҕэ стаж аччатыллыбыта. Элбэх киһи кыттыбыта, мин эмиэ. Онон “блата” суох да киһи карьератын оҥостор буолбатах дуо? Бэйэҥ үлэҕинэн көрдөрөн кыайан үүнэр кыах суох дуу?
-Дьокуускайга кэлбиккинэн эҕэрдэ…
-Наһаа дьикти өйдөбүл…
— Миниистир дуоһунаһыгар ананыыҥ хайдах этэй?
-Куонкуруска кыттарбар улахан дуоһунаска тиксиэм диэн эрэммэт да, санаабат да этим. Мин сыалым-соругум — үөрэнэр граҥҥа тиксии этэ. Ол гынан баран куонкурус тиһэх түһүмэҕэр бэлиэр араас үлэҕэ ыҥыран барбыттара. Онтон республика иһигэр, промышленноска үлэлииргэ этии киирбитигэр, бастатан туран, кыайабын-кыайбаппын, интэриэһинэй буолуо дуу, суох дуу, тугу оҥоруохпун сөбүй, төһө кыах бэриллэрий диэн бэйэни тургутунар санаа киирбитэ. Үлэ – интэриэһинэй буолуохтаах. Ол миэхэ бастакы турар. Үлэ интэриэһинэй буоллаҕына туох барыта кыаллыан сөп.
Салгыы Максим Терещенко Россиятааҕы управленецтар куонкурустарыгар кыттан ылбыт гранынан туһанан РФ Президенин эбэтэр Премьерин аппаратын иһинэн экономика үрдүкү оскуолатыгар үөрэниэн, английскай тылы иҥэн-тоҥон баһылыан баҕарарын этэр.
***
— Ааспыкка “Аартык.ру” уматык оҥоруохтаах саҥа газохимическэй собуот ханна, хайдах тутуллуой диэн ыйыппытыгар, хас да варианы эппит этиҥ: Илин Эҥэр, Бүлүү сүнньүн улуустара, Ленскэй, Саха сирин соҕуруу өттө…
— Тастан таһар уматыкпыт сыаната күн-түүн үрдүү турар. Биллэн турар, ол – нэһилиэнньэ хармааныгар да, олохтоох производство сайдарыгар да улаханнык охсор. Республика уматыганан бэйэтэ бэйэтин хааччыныахтаах диэн Ил Дархан Айсен Николаев сыал-сорук туруорда. Билигин ити боппуруоһу үөрэтэн эрэбит. Ханна тутуллара, бастатан туран, сырье хостонор сириттэн тутулуктаах.
— Мэҥэҕэ тутулла сатаабыт газохимическай собуоппут да, уматык оҥоруохтаах собуоппут да производствотын технологията биир буоллаҕа. Дьон эмиэ утаран миитиннии тахсыа диэн куттаммаккын дуо?
-Газохимия производствотын технологията атылыы, ол гынан баран Мэҥэ Хаҥаласка тутулла сатаабыт собуот экспортка үлэлиэхтээх этэ, оттон саҥа тутуллуохтаах собуот республика уматыкка кыһалҕатын хааччыйыахтаах. Сыал-сорук атын. Барытыттан бары куттана сырыттахха тугу да оҥорботох көнө. Дьону “химия” диэнинэн куттаабакка үчүгэйдик тоҕо, туохха наадалааҕын быһааран, сырдатан биэрдэххэ дьон тоҕо сайдыыны утарыай? Биллэн турар, киһи барыта бастаан саҥаттан дьаахханар, сэрэнэр. Ол гынан баран информацияны сөпкө тиэртэххэ, былаас уонна общество биир тылы, сүбэни буллаҕына, бииргэ үлэлээтэҕинэ улахан хотуулаах буолуоҕа, бырайыак түргэнник олоххо киириэҕэ.
Билигин биһиги сыалбыт-сорукпут дьоҥҥо сөпкө быһааран, кэпсээн биэриэхтээхпит. Холобур, экологтар сыалларын-соруктарын бэйэлэрэ быһаарыахтаахтар – үрдүттэн утарыахха эрэ диэн буолбакка, айылҕаҕа содула кыра аныгы технологияны производствоҕа туттууну, собуот тутуллар матырыйаалын, технологиятын кэспэккэ тутулларын, сокуон таһымыгар экологическай көмсүкэли таһаарары ирдиэхтээхтэр.
Уматыгынан хааччыллыы Саха сирин олохтоохторун барыларын хаарыйар кыһалҕа, онон былаас да, общественность да саҥа собуот бырайыагар бииргэ, биир сүбэнэн үлэлэһиэхтээхтэр дии саныыбын.
Мэҥэтээҕи собуот бырайыагын туох да диэн эппэппин эрээри, мин саныахпар нэһилиэнньэҕэ, общественноска сөптөөх информацияны кэмигэр тиэрдибэтэхтэрэ алҕас буолла.
—Дьиҥинэн, “Заречье” бырайыак экономика өттүнэн олус барыстаах бырайыак этэ буоллаҕа. Сөбүлэһэҕин?
-Интэриэһинэй, барыстаах бырайыак этэ. Амурга оннук икки собуот тутулла турар.
— Инвестор даҕаны айдааны сөбүлээбэтэ чахчы. Саҥа уматык оҥорор собуот бырайыагар инвестор буолуох айылаах баар дуу?
— Инвесторы буларга бастаан бырайыак бэлэмниэхтээхпит. Бэлэр дойду хас да муннугуттан балайда хампаанньа тахса сырытта — технологияларын билсиһиннэрдилэр. Билигин бэйэбит тугу баҕарарбытын, төһөнү, туохтан оҥоруохтаахпытын быһаардахпытына инвесторы көрдөөн барыахпыт. Ханна тутуллар миэстэтин да чуолкайдыы иликпит, итиннэ суолун-ииһин эмиэ учуоттуохха наада. Элбэх варианы көрүөхтээхпит. Ол иһин билигин оробуочай хамыыһыйа тэрилиннэ, онно депутаттар, былаас уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ, экспертэр киирдилэр.
— Общественниктартан ким баарый?
— Норуот депутата Павел Ксенофонтов.
-Общественнай экологтартан?
-Билигин ким да суох. Ол гынан баран кэлин киириэхтэрэ дии саныыбын. Билигин бырайыак саҥардыы технологическай өттүн үөрэтэ сылдьабыт.
—Өссө биир боппуруос: химическэй собуот Фишер-Тропш синтеһигэр олоҕурар диэн специалистар этэллэр, онно “кобальт” диэн бэрт сэдэх ыарахан металл наада. Хантан ылаҕыт?
— Японияҕа биир да сырье хостоммот эрээри, Япония аан дойду биир саамай сайдыылаах государствота.
— Японияны кытары Саха сирин тэҥниир олуона буолуо.
—Тоҕо? Саха сиригэр сырье арааһа баар. Саамай чулуулары кытары тэҥнэһиэхтээхпит буоллаҕа. — Япония — сувереннай государство, Саха сирэ — сир баайын, уутун, ойуурун бас билбэт.
—Мин саныахпар, үчүгэй бырайыак оҥордохпутуна туох барыта кыаллыа дии саныыбын. Инвестордар даҕаны көстөн барыахтара.
Республикаҕа көмүс, чох, ньиэп, гаас хостооһуна да буоллун, инвестордара суох кыаллыбат. Сир баайын хостуур хампаанньалар биһиэхэ кэлиилэрэ үтүө өрүттээх: суол туталлар, дьоҥҥо үлэ миэстэтэ биэрэллэр, нолуок киириитэ элбиир, социальнай инфраструктура тупсар. Төһөнөн элбэх хампаанньа Саха сиригэр кэлэр да, соччонон үчүгэй.
Холобур, “Колмары” ылан көрүөҕүҥ, “Мечели”, “Сургутнефтегаһы” о.д.а. – ама республика сайдыытыгар кыттыспаттар диэн ким этиэй? Нерюнгрига “Колмар” тыһыынчанан үлэ миэстэтин таһаарда. Нерюнгритааҕы чох хостуур разрез сотору саппааһа аҕыйыа, “Колмар” ол бүтэрин саҕана атын чохтоох сири үлэҕэ таһаарыаҕа. Бары билэргит курдук, оннон олохтоох дьон чох хостуур промышленноска үлэлиир. “Колмар” кэлбэтэҕэ эбитэ буоллар, бу дьон Нерюнгритааҕы разрез чоҕо бүтүүтэ айахтарын ииттинэр кыахтара эмиэ суох буолан хаалыах этэ. Нэһилиэнньэ үлэтэ суох буоллаҕына көһөр – куорат сабыллар. Атын хампаанньалар атын оруйуоннарга эмиэ итинник бириинсибкэ олоҕуран сайдалларыгар дьайаллар: “Нерюнгри Металлик” — Өлүөхүмэҕэ, “Полюс Алдан”, “Селигдар” — Алдаҥҥа, “Сургутнефтегаз” Ленскэйгэ, “АЛРОСА” Мирнэйгэ, Ньурбаҕа, Өлөөҥҥө, Анаабырга о.д.а.
Элбэх кэлии хампаанньалар самалык тэрилтэлэрин республикаҕа регистрациялыыллар. Оннук ирдэбили биһиги салалтабыт туруорар.
-Ирдиирин ирдиэхпит да, истиэ суохтарын эмиэ сөп…
-Хампаанньалар ылыналлар. Кинилэр эмиэ бу сир олоҕор-дьаһаҕар эппиэтинэс сүгэллэрин өйдүүллэр.
— Минпром сыала-соруга тугуй?
-Туох баар сир баайын хостуур бырайыак, саппааһын үөрэтэр, чинчийэр этии федаральнай былааска Минпромтан барар. Ону сэргэ биһиги министиэристибэбит сир баайын хостуур тэрилтэлэри кытары республика, муниципальнай былаас сыһыаннарын олохтуур, быһаарсар. Ол онно киирсэр – инвестордары булуу, бизнес социальнай эппиэтинэһин чопчулааһын, хампаанньалар үлэлиир усулуобуйаларын тэрийии, каадырынан хааччыйыы, үөрэттэрии, инфраструктураны, суолу-ииһи, аэропортары тутуу, уоту-күөһү тардыы, быраабы-үлэни тыырсыы, былааннааһын о.д.а. Ону таһынан республика сайдар политикатын торумнааһын, схематын оҥоруу, сааһылааһын буолар.
***
— “Сила Сибири”, ИСТА (ВСТО) турбатын таһыгар Саха сирин территориятынан ааһарыгар сырыһыннара нэһилиэнньэни гааһынан хааччыйыах буолбуттара. Ону таһынан олохтоох хампаанньалар гааһы-ньиэби хостоон ол турбаҕа утах тардан, экспортаан, харчы аахсыахтара диэн эрэннэрбиттэрэ. Ол — суох. Промышленность уонна геология миниистирэ буоларыҥ быһыытынан, ити боппуруоһу хайдах быһаарыаххын сөбүй?
— Сотору Ил Дархан, Газпром кыттыылаах РФ энергетикэтин министиэристибэтин таһымыгар тэриллэр мунньахха барыахтаах. Онно биир көрүллэр боппуруоһунан — олохтоох хампаанньаларга магистральнай турбаларга холбонор кыах биэрии буолар. Оттон нэһилиэнньэни гааһынан хааччыйыыга Газпром эбэһээтэлистибэлээх. Билигин үбэ-харчыта быһаарылла сылдьар. Үп-харчы быһаарылыннаҕына гаастааһын эһиилгиттэн саҕаланыахтаах.
— Үбүлээһин республика бюджетыттан барыахтаах?
-Хас да таһым үбүлээһин барыахтаах: федеральнай, республиканскай, муниципальнай уонна Газпром бэйэтин кыаҕынан.
-Эһиил гаас турбата тардыллан барар диэн кэтэһэбит?
-Бастаан харчыта быһаарылыннаҕына бырайыак докумуона оҥоһуллуохтаах, онтон үлэтэ саҕаланыахтаах. Газпром ону сэргэ гааһынан заправкаланар станциялары тутуохтаах. Ол — эбии үлэ миэстэтэ, уматык сыаната чэпчээһинэ буолар.
— ЯТЭК дьылҕата хайдах быһаарыллыай?
—Бу күҥҥэ ЯТЭК да өттүттэн, хампаанньа кредитордарын да өттүттэн суукка үҥсүһүү бара турар. Суут уһун-киэҥ буолара сэрэйиллэр. ЯТЭК балаһыанньата уустук эрээри, билигин оттук саҕаланан финансовай балаһыанньалара син тупсан, иэстэрин онон-манан төлөһө сатыыллар. “Сумма” группа атын эмиэ хампаанньалардаах, ол активыттан иэһи-күүһү аахсарга эмиэ харчытын хамсатар. Суут ханнык быһаарыыны ылыныан билбэппин, манна бааннар хайдах-туох ирдэбили туруораллара эмиэ улахан оруоллаах. Республика өттүттэн ЯТЭК үлэтин-хамнаһын эмиэ кэтээн көрөбүт: төһө гааһы хостуурун, төһөнү батарарын, финансовай туругун.
—Республика ЯТЭК активыттан тугу эмэ төннөрүөн сөп дуо?
—Хаһаайыстыбаннай субъектар сыһыаннара барыта Российскай Федерация сокуонугар олоҕурар. Хампаанньа активын ылыы биир көрүҥэ – акциятын атыылаһыы. Республика интэриэһэ, бастатан туран, нэһилиэнньэ гааһынан хааччыллыыта быстыбатыгар сытар.
-Республика гааһынан хааччыллыыта соҕотох биир ЯТЭКтан тутулуктаах. Атын гаастаах сири туһаҕа таһаарыы, онтон холбонуу наада дии санаабаккын дуо?
-Итинник саппаас холбонор гаас наада. Ол гынан баран, эмиэ, үпкэ-харчыга иҥнэр. Инвестор барыстаах эрэ бырайыакка харчытын угар. Ол өйдөнөр. Онон улахан потребитель-туһанааччы наада. Онно гааһы таҥастыыр собуот тутуллара буоллар, дьэ экономическай өттүнэн инвестор ымсыырар бырайыага буолуох этэ.
-Оччотугар хайдах да эргит, гааһы таҥастыыр собуоттар тутуллаллара ол өттүнэн эмиэ туһалаах буолуох этэ?
-Сөпкө этэҕин.
— Урут даҕаны, билигин даҕаны Саха республикатын сирин баайын саппааһа 10% эрэ чинчилиннэ диэн этэ. Егор Борисов улахан, киэҥ хабааннаах научнай үөрэтэр-чинчийэр экспедиция оҥотторорго кэпсэтии ыыппыта. Ол үлэ салгыы ыытыллыа дуо?
—Бу адьас соторутаҕыта эрэ экономика миниистирэ, учуонайдар кыттыылаах сир баайын үөрэтэр экспедиция тэрийиитин боппуруоһугар мунньах буолан ааста. Бюджеттан төһө үп көрүллэринэн үлэ хаамыыта чуолкайданыаҕа. Федеральнай геологоразведовательнай экспедиции иһинэн киирэн сир баайын чинчийиитин ыыттарыахпытын баҕарабыт.
—Сир баайын эрэ буолбакка, этнографическай чинчийии, хоту сиргэ олох хаачыстыбатын индикаторын оҥорон таһаарар үлэ эмиэ эскпедиция сыалыгар-соругар киириэхтээх этэ дии. Сир баайын эрэ үөрэтэр экспедиция буолар дуо?
-Барыта үбүлээһиниттэн тутулуктаах. Биһиги баҕабыт диэн, геологогическай чинчийиини таһынан гуманитарнай чинчийии барарын эмиэ туруорсабыт.
-Минпром билиҥҥи соруга диэн тугу бэлиэтиэҥ этэй?
-Бастатан туран, дойду политикатын учуоттаан, Арктиканы баһылааһын программатын оҥорсуу. Ырыынак ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн ханнык сир баайын туһаҕа таһаарар барыстааҕын ааҕыы, суоттааһын. Саха сирин кластердарга араарыы. Холобур, арҕаа өттө – ньиэп-гаас кластера буолуохтаах, соҕуруу – чох, көмүс.
Ситэриилээх, сокуон оҥорор былаас уоргаттарын, сир баайын хостооччу хампаанньалары, үөрэх кыһаларын үлэлэрин, общественноһы кытары ситимнээн, саҥа-сонун идиэйэни төрөтөн, ону сааһылаан үлэлэтии соруга турар. Уустук эрээри миэхэ олус интэриэһинэй үлэ дии саныыбын.
-Эдэр киһи бэйэҥ көрүүлээҕиҥ үчүгэй…
-“Эдэр” диэн, этэллэрин курдук, түргэнник “көнөр” итэҕэс (күлэр). Хас биирдии киһи сыаллаах-соруктаах буолуохтаах. Салайааччыттан элбэх тутулуктаах дии саныыбын. Үлэлиир коллективыҥ эн умайбат, умаппат буоллаххына — үлэтэ да көдьүүһэ, тахсыыта суох буолар. Оҥорор дьыалаҕар эрэниэххэ, ситиһиигэр итэҕэйиэххэ наада.
-Энтузиаст баҕайы дьон үлэлии кэлэн баран, бюрократическай муннугу-ханныгы кэйэн сотору уохтара сыппаан хаалара эмиэ баар.
-Мин саныахпар, тепличнэй усулуобуйаҕа анаан үөскээбэтэх киһи, син биир ыараханы-уустугу көрсөн улаатар. Хаама үөрэниэхпитигэр диэри төһөлөөх охтубуппут буолуой. Киһи төһөтө охтор да, оччото турар. Мин эмиэ дьон ортотугар улааппытым, үлэлээбитим. Хаһан да үүт-тураан буолбатаҕа, инникитин оннук буолуо да дии санаабаппын. Олох диэн оннук буоллаҕа. Бэҕэһээҥҥи утарсааччыҥ, бүгүн эн биир санаалааҕыҥ буолара – улахан суолталаах. Олох мөккүөртэн турар.
***
Кэпсэттэ Туйаара НУТЧИНА, Aartyk.Ru
Источник: Aartyk.ru